روان‌زخم یا ترومای روانشناختی واکنشی عاطفی است که در پی رویدادهای آسیب‌زننده بروز می‌کند و می‌تواند اختلال استرس پس از سانحه را در پی داشته باشد.
تروما یا روان زخم نوعی واکنش عاطفی است که در نتیجه‌ی تجربه رویدادی واحد یا مجموعه‌ای از رویدادهای بسیار ناراحت‌کننده و آسیب‌زننده رخ می‌دهد. در این مقاله به انواع تروما، علائم و پنج مرحله تروما، درمان و گزینه‌های مقابله می‌پردازیم.
تروما چیست؟
وقتی شخص رویداد یا مجموعه‌ای از رویدادهای ناراحت‌کننده مانند آزار، تصادف بد، تجاوز جنسی یا سایر خشونت‌های جنسی، جنگ یا بلایای طبیعی را تجربه می‌کند، ممکن است نوعی واکنش عاطفی به نام تروما را نشان دهد.
واکنش‌هایی که فورا پس از رویداد آسیب‌زا بروز می‌کند، شامل شوک و انکار است، درحالی‌که واکنش‌هایی که در درازمدت بروز می‌کند، می‌تواند شامل نوسانات خلقی، چالش‌های رابطه، فلاش‌بک (تکرار غیرارادی خاطره یک رویداد) و علائم جسمی باشد. این پاسخ‌ها ممکن است برای فرد تجربه‌کننده و اطرافیان او نگران‌کننده باشد، اما پاسخ طبیعی به رویدادهای آسیب‌زا هستند.
درحالی‌که تروما به‌خودی‌خود اجتناب‌ناپذیر است و پاسخ‌ها طبیعی هستند، در مواردی می‌تواند مشکل‌ساز و خطرناک باشد. حمایت حرفه‌ای متخصص سلامت روان می‌تواند به مقابله و بهبودی فرد دچار ترومای روانشناختی کمک کند.
انواع تروما
تروما می‌تواند جسمی یا عاطفی باشد. ترومای جسمی آسیب شدید بدنی است و ترومای عاطفی پاسخ عاطفی به رویداد یا موقعیت پریشان‌کننده است. ترومای عاطفی ممکن است به شکل زیر بروز کند:
ترومای عاطفی حاد: نوعی واکنش عاطفی است که در طول و اندکی پس از رویداد پریشان‌کننده اتفاق می‌افتد.
ترومای عاطفی مزمن: واکنش عاطفی طولانی‌مدتی است که فرد از رویدادهای پریشان‌کننده طولانی یا مکرر که ماه‌ها یا سال‌ها طول می‌کشد، تجربه می‌کند.
ترومای عاطفی پیچیده: پاسخ عاطفی همراه چندین رویداد پریشان‌کننده متفاوت که ممکن است با هم ارتباط داشته باشند یا نداشته باشند.
ترومای ثانویه: ترومای ثانویه زمانی اتفاق می‌افتد که فرد به‌طور قابل‌توجهی تحت‌تاثیر ترومای فرد دیگر قرار می‌گیرد. ترومای ثانویه معمولا زمانی پیش می‌آید که شخصی درباره‌ی ترومای دیگری می‌شنود و استرس شدید و مداومی که می‌تواند همراه آن باشد، به بخش ثابتی از زندگی او تبدیل می‌شود. گوش دادن به داستان‌های سوزناک و ناراحت‌کننده، دیدن پریشانی روانی یا درد جسمی دیگران و مشاهده مستقیم جراحت‌های دیگران می‌تواند باعث ترومای ثانویه شود.
انواع وقایع آسیب‌زایی که می‌توانند منجر به ترومای روانشناختی شوند
برخی از رویدادهای آسیب‌زا عبارتند از:
آزار کودک
نادیده گرفتن کودک
قلدری
آزار جسمی
خشونت خانگی
خشونت در جامعه
بلایای طبیعی
ترومای پزشکی (پاسخ عاطفی و جسمی به درد، جراحت، بیماری جدی، رویه‌های پزشکی و تجارب درمانی ترسناک)
سوء استفاده جنسی
قاچاق جنسی
سوء مصرف مواد
خشونت شریک صمیمی
آزار کلامی
تصادفات
جنگ
ترومای پناهندگی
تروریسم
اندوه آسیب‌زا
ترومای بین‌نسلی
علائم تروما
علائم تروما می‌تواند هم عاطفی و هم فیزیکی باشد. این واکنش عاطفی ممکن است منجر به احساسات شدیدی شود که بر نگرش، رفتار، عملکرد و دیدگاه فرد نسبت‌به جهان تاثیر می‌گذارد.
همچنین ممکن است فرد دچار اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) یا اختلال سازگاری پس از رویداد تروماتیک شود. مشخصه اختلال استرس پس از سانحه این باور است که زندگی و امنیت فرد در خطر است و او احساس ترس، وحشت یا درماندگی را تجربه می‌کند.
علائم روانشناختی تروما
پاسخ‌های عاطفی به تروما می‌تواند به صورت زیر باشد (به طور مستقل یا همراه هم):
- ترس
- درماندگی
- جداشدگی (انفصال عناصر ذهنی از یکدیگر)
- تغییر در توجه، تمرکز و حافظه
- تغییر رفتار
- تغییر نگرش
- تغییر جهان‌بینی
- مشکل در عملکرد
- انکار یا امتناع از باور اینکه ضربه واقعاً رخ داده است
- خشم
- چانه‌زنی که شبیه مذاکره است (مثلا: اگر بتوانم این مشکل را حل کنم، این کار را انجام می‌دهم یا این‌طور می‌شوم)
- اجتناب، مانند نادیده گرفتن مشکلات یا اجتناب از موقعیت‌های احساسی ناراحت‌کننده با دیگران
- افسردگی
- اضطراب
- نوسانات خلقی
- گناه یا شرم
- سرزنش (ازجمله سرزنش خود)
- کناره‌گیری اجتماعی
- از دست دادن علاقه به فعالیت‌ها
- بی‌حسی عاطفی
علائم فیزیکی ترومای عاطفی
ترومای عاطفی می‌تواند به شکل علائم فیزیکی نیز ظاهر شود. این علائم شامل موارد زیر می‌شود:
- بالا رفتن ضربان قلب
- درد
- انقباض عضلات
- اضطراب و بی‌قراری شدید
- به راحتی شوکه شدن
- کابوس دیدن
- مشکل در خوابیدن
- خستگی
- اختلال عملکرد جنسی، مانند اختلال نعوظ یا مشکل در رسیدن به ارگاسم
- تغییر اشتها
- گوش به زنگی بیش‌ازحد
تروما و اندوه
غم و اندوه شدید احساس اندوه مرتبط با از دست دادن اغلب مرگ عزیزان است. اگرچه از دست دادن همیشه معادل مرگ نیست. ممکن است پس از رویداد ناراحت‌کننده هم تروما و هم اندوه را تجربه کنید؛ خصوصا وقتی رویداد شامل مرگ یکی از دوستان نزدیک یا اعضای خانواده باشد.
فردی که تروما را تجربه می‌کند، ممکن است پنج مرحله‌ای را طی کند که الیزابت کوبلر راس روانپزشک توصیف کرده است:
- انکار
- خشم
- چانه زنی
- افسردگی
- پذیرش
درحالی‌که مراحل فوق غالبا به ترتیب توضیح داده می‌شود، فرد ممکن است به هر ترتیب دیگری این مراحل را طی کند یا حتی برخی مراحل را تجربه نکند.
درمان آسیب روانی
اثرات تروما را متخصص سلامت روان مانند روانپزشک، روانشناس یا روان‌درمانگر می‌تواند درمان کند.
روان‌درمانی یا گفتگو درمانی، درمان اصلی تروما است. انواعی از روان‌درمانی وجود دارد که به‌طورخاص روی تروما تمرکز دارد مانند رفتار درمانی شناختی متمرکز بر تروما که در درمان تروما موثر است.
حساسیت‌زدایی ازطریق حرکت چشم و پردازش مجدد روش دیگری برای درمان روان‌زخم است که شامل مواجهه‌های کوچک کنترل‌شده با عناصر مرتبط با تجربه آسیب‌زا برای کمک به غلبه بر تروما است.
علاوه بر حمایت حرفه‌ای، استراتژی‌های زیادی وجود دارد که می‌توان از آن‌ها برای مقابله و غلبه بر تروما استفاده کرد. صحبت کردن و گذراندن وقت با دوستان قابل اعتماد و اعضای خانواده می‌تواند مفید باشد. همچنین غذا خوردن منظم، ورزش، خواب کافی و پرهیز از مصرف الکل و مواد مخدر مهم است. استرس در تروما نقش دارد، بنابراین مدیریت استرس و آرامش‌بخشی می‌تواند اثر چشمگیری داشته باشد.
چه زمانی به دنبال کمک حرفه‌ای باشید
درحالی‌که تروما می‌تواند پاسخی طبیعی به موقعیت پریشان‌کننده باشد، گاهی اوقات مهم است به دنبال کمک حرفه‌ای باشید. اقداماتی وجود دارد که می‌توان برای کاهش علائم و کمک به مقابله و حرکت رو به پیش در زندگی انجام داد. بدون کمک حرفه‌ای ممکن است علائم شدت پیدا کنند و تهدیدکننده زندگی شوند.
هر کسی که علائم تروما را تجربه می‌کند که بر زندگی روزمره او تاثیر می‌گذارد، باید از متخصص سلامت روان کمک بگیرد. تروما خطر PTSD، افسردگی، خودکشی و تلاش‌های خودکشی، اضطراب و سوء مصرف مواد را افزایش می‌دهد.
آیا تروما می‌تواند باعث مشکلات روانی شود؟
تروما گاهی می‌تواند به‌طور مستقیم موجب مشکلات روانی شود یا فرد را مستعد ابتلا به آن‌ها کند. تروما یکی از دلایل احتمالی مشکلات سلامت روان است. تشخیص این مساله که کدام مشکلات ناشی از تروما هستند، می‌تواند دشوار باشد. برخی از شرایط ازجمله اختلال استرس پس از سانحه، نیز به‌عنوان نتیجه‌ی مستقیم تروما ایجاد می‌شوند.
تفاوت اختلال استرس پس از سانحه و تروما
اگرچه اختلال استرس پس از سانحه و تروما علائم مشابهی دارند، با هم فرق دارند. تروما پاسخ عاطفی به رویدادی وحشتناک است. تروما می‌تواند یک بار یا به صورت چند بار رخ دهد و فرد ممکن است یک یا چند نوع تروما تجربه کند. اختلال استرس پس از سانحه نوعی اختلال سلامت روان است که زمانی پیش می‌آید که فرد ترومایی را تجربه می‌کند یا شاهد آن است. این رویدادها معمولا به‌طور مکرر در ذهن تکرار می‌شود یا به شکل افکار مزاحم ظاهر می‌شوند.
معمولاً PTSD پس از رویداد آسیب‌زا رخ می‌دهد؛ اگرچه همه رویدادهای آسیب‌زایی که رخ می‌دهند، منجر به PTSD نخواهند شد. حتی اگر رویدادهای آسیب‌زا منجر به علائم ویرانگر یا تشخیص PTSD شوند، امکان بهبودی فرد وجود دارد و در صورت درمان می‌تواند زندگی رضایت‌بخشی داشته باشد.
ترومای کودکی و تاثیر آن در بزرگسانی
ترومای کودکی در سطوح مختلفی بر بزرگسالان اثر دارد ازجمله سطوح روانی، جسمی و شناختی. پژوهش‌ها نشان می‌دهند افرادی که در دوران کودکی رویدادهای آسیب‌زا را تجربه کرده‌اند، احتمال اینکه دچار بیماری روانی شوند، سه برابر و احتمال دچار شدن به اختلال شخصیت مرزی در آن‌ها ۱۵ برابر بیشتر است.
افرادی که در دوران کودکی رویدادهای آسیب‌زا را تجربه می‌کند، اغلب ازنظر اعتماد به دیگران و به اشتراک گذاشتن عواطف خود مشکل دارند. این امر می‌تواند مانع از ایجاد روابط رضایت‌بخش شود.
تجارب نامطلوب دوران کودکی می‌تواند تاثیر منفی بر مهارت‌های رابطه و عملکرد مغز آن‌ها داشته باشد. با درمان‌های کارآمد و مبتنی‌بر شواهد، افراد جوان می‌توانند اثرات ترومای کودکی را رفع کنند و زندگی خوبی داشته باشند.
در بزرگسالی نیز ممکن است رویدادهای آسیب‌زایی را تجربه کنیم که از توان مقابله ما فراتر باشند و ما را دچار تروما کنند.
جمع‌بندی
تروما نوعی واکنش عاطفی است که براثر تجربه رویداد تروماتیک یا ناراحت‌کننده‌ای ایجاد می‌شود. این پاسخ عاطفی ممکن است فقط در طول یا مدت کمی پس از رویداد آسیب‌زا وجود داشته باشد یا اینکه پایدار باشد. علائم تروما می‌تواند هم عاطفی و هم فیزیکی و شامل احساس ترس، درماندگی یا گناه، نوسانات خلقی، تغییر رفتار، مشکل در خواب، گیجی، بالا رفتن ضربان قلب و درد باشد.
کسانی که تروما را تجربه می‌کنند، ممکن است دچار PTSD شوند و درمعرض افزایش خطر خودکشی قرار گیرند. متخصص سلامت روان می‌تواند روان‌درمانی یا حمایت‌های دیگر را برای غلبه بر تروما ارائه دهد. اگر علائم تروما بر زندگی روزمره تاثیر دارد، دریافت کمک بسیار مهم است.
